Thoại Khanh - Châu Tuấn là một truyện thơ Nôm khuyết danh nổi tiếng với nhân dân Nam Bộ. Chuyện kể về nàng Thoại Khanh là con gái của quan thừa tướng nước Tống đẹp người, đẹp nết. Mồ côi cha mẹ sớm, nàng gặp chàng thư sinh Châu Tuấn và kết duyên cùng chàng (Gặp gỡ). Gia biến và lưu lạc: Châu Tuấn đi thi đỗ trạng nguyên, do từ chối hôn sự mà bị đi đày 17 năm. Thoại Khanh bị bạn chồng dụ dỗ và đuổi đi. Hai mẹ con dắt nhau đi tìm Châu Tuấn, trải qua nhiều kiếp nạn. Đói khát, nàng cắt thịt mình cho mẹ chồng ăn, lấy mắt mình nộp cho dâm thần để hắn khỏi giết mẹ. Đoàn tụ: Thoại Khanh gặp lại Châu Tuấn, nàng được Phật cho mắt sáng trở lại. Châu Tuấn làm vua hai nước, đầy đủ hạnh phúc, báo ân báo oán công bằng.
Này đoạn Thoại Khanh ở nhà,
Chồng đi ứng cử kể đà bảy năm.
Phận đành cần kiệm khó khăn,
Bữa no bữa đói, thiết thân cơ hàn.
Quần áo rách rưới lang thang,
Làm thuê nuôi mẹ, phần nàng ăn rau
Hai hàng nước mắt thấm bâu,
Tóc rối bù đầu, chẳng gỡ chẳng trâm.
Đêm đông gió lạnh căm căm,
Ôm mẹ vào lòng cho ấm mẹ ngơi.
Tóc dài lại đắp phía ngoài,
Giả làm mềm chiếu, chi làm tấm thân.
Nàng rằng muốn xuống âm cung,
Cho tròn đạo chồng, mất thảo mẹ cha.
Biết ai nuôi dưỡng mẹ già,
Hai hàng nước mắt nhỏ sa ròng ròng...
Tương Tử bạn học cùng chồng,
Đi thi chẳng đỗ, uổng công, về nhà.
Cửa hàng phú quý vinh hoa,
Vàng ròng mười nén mua mà chức sang.
Quyền đặng thái thú cao quan,
Mua cho chú chàng thái thú tại gia.
Tương Tử xem thấy mặt hoa phải lòng.

Muốn sao cho được một phòng,
Vàng ròng hai nén nói trong với nàng:
“Chồng nàng qua chốn Tề bang,
Thác bảy năm tràng còn chực làm chi?
Ta thì phú quý vinh quy,
Cửa nhà giàu có thiếu chi bạc vàng!
Tội chi rách rưới lang thang
Về ta cấp dưỡng cho an phận nàng.
Trời đã định chữ nhơn duyên,
Ta nay đã có vợ hiền tốt thay.
Qua cưới bậu đặng về rày:
Chia đôi sự nghiệp làm hai cửa nhà.”
Thoại Khanh thôi mới nói ra:
“Và người bạn học cũng là đồng song
Sử kinh người đã làu thông
Sao người lại dám ra lòng tà tây?
Dụ tôi làm chuyện chẳng ngay,
Thật là súc vật chẳng hay đạo người.
Của người đem dụ lòng tôi,
Tôi thà đói lạnh, của người chẳng ham.
Của chàng trả lại cho chàng,
Tôi thà dắt mẹ đi tìm bạn xưa”.

(Trích Kho tàng truyện Nôm khuyết danh, tập 2, Nhiều tác giả, NXB Văn học, 2000)

Chú thích:
- Ứng cử: ở đây có thể được hiểu là ứng thi, dự thi.
- Thấm bâu: thấm áo.
- Thái thú: chức quan tương đương tri huyện/ ở đây ý nói chức quan mua danh chứ không có thực tài.
- Qua: ta, tôi/ bậu: nàng (xưng hô thân thiết ở Nam Bộ xưa).
- Đồng song: cùng học với nhau một lớp, một thầy.
- Làu thông: hiểu sâu sắc.
- Tà tây: không chính đáng.

KỈ NIỆM MÙA HÈ

    Tôi là một cô bé say mê diều. Nhà tôi ở gần bãi đất rộng, dốc – chỗ bọn con trai trong xóm chọn làm nơi thả diều. Chiều chiều, khi đã nấu cơm xong, tôi có thể đứng lặng hàng giờ để ngắm những cánh diều đủ loại, đủ màu sắc bay trên bầu trời xanh lộng gió.

   Đây những chiếc diều bướm mảnh mai duyên dáng với gam màu đỏ, vàng rực rỡ. Kia những chiếc diều dơi, diều sáo,... trông mạnh mẽ chao liệng trên cao.

   Chiều nay cũng vậy, tôi tha thẩn xem bọn con trai trèo lên bãi đất dốc lấy đà chạy xuống dong diều lên cao, tay chúng giật dây mới điệu nghệ làm sao. Bỗng “bụp”, mắt tôi tối sầm. Tôi giật mình vì cái diều hình mặt trăng khuyết của một em nhỏ va vào mặt. Cậu bé lắp bắp vẻ hối hận:

   – Em... xin lỗi. Chị... chị có sao không?

   Câu nói của nó không làm tôi dịu đi chút nào, tôi gắt:

   – Mắt mũi nhìn đi đâu mà để diều va vào mặt người ta. Diều này! Diều này!... Vừa gắt, tôi vừa giằng mạnh chiếc diều hình mặt trăng của nó, định xé, khiến thằng bé bật khóc.

   Bỗng tôi nghe có tiếng con gái:

   – Này, bạn!

   Thì ra là một đứa con gái trạc tuổi tôi. Tôi lạnh lùng:

   – Gì?

   – Em bé chỉ không may làm rơi diều vào bạn mà sao bạn định phá đi niềm vui của nó thế.

   Nhìn ánh mắt bạn, tôi bối rối cúi đầu. Tôi liền trả lại cho thằng bé cái diều, rồi lặng lẽ bỏ đi. Nhưng tôi vẫn nghe tiếng bạn ấy nói với thằng bé:

   – Thôi nín đi, nhà em ở đâu để chị dẫn em về.

   Tôi ân hận nghĩ:

   – Mình sẽ không bao giờ làm thế nữa.

(Theo Nguyễn Thị Liên)